XIX əsrin əvvəllərində Gülüstan müqaviləsi (1813) ilə Rusiya imperiyası tərkibinə keçən Azərbaycan ərazilərində yeni bir dini-mədəni mənzərə formalaşmağa başladı. Bu dövrdə Bakı şəhərinə ilk aşkenaz yəhudilərinin köçü nəinki şəhərin demoqrafik quruluşunu dəyişdi, həm də onun çoxmillətli mədəniyyətinə özünəməxsus boya qatdı.
İlk məskunlaşma dövrü: köklərin qoyulması
1830-cu illərdən etibarən Bakıya cəlb olunan yəhudi tacirlər və sənətkarlar şəhərin iqtisadi həyatında fəal rol oynamağa başladılar. Maraqlıdır ki, 1863-cü ildə Bakı quberniyasının statistik məlumatlarında şəhərdə 127 yəhudi ailəsinin qeydə alınması bu icmanın artıq nəzərə çarpacaq dərəcədə formalaşdığını göstərir.
İctimai həyatda inteqrasiya
1890-cı illərdə neft bumunun yaşandığı dövrdə yəhudi icması Bakının ictimai həyatında daha görünən oldu. 1891-ci ildə Giləki məhəlləsində tikilən ilk sinaqoq yalnız dini mərkəz deyil, həm də mədəniyyət ocağı funksiyasını yerinə yetirirdi. Məhz burada 1903-cü ildə yəhudi gəncləri üçün ilk kitabxana açılmışdı.
Sovet dövrünün çətinlikləri və uğurları
1920-30-cu illərdə sovet hakimiyyəti bütün dini icmalar kimi yəhudi icmasını da ciddi sınaqdan keçirdi. Lakin maraqlıdır ki, 1938-ci ildə Bakıda yəhudi müəllimlərinin iştirakı ilə Azərbaycan dilində ilk dəfə "Şolom-Aleyxem" əsərlərinin tərcüməsi nəşr olundu.
Müstəqillik dövründə dirçəliş
1999-cu ildə Heydər Əliyevin göstərişi ilə Bakıda yeni sinaqoqun tikintisinə başlanması Azərbaycanda dini tolerantlığın parlaq nümunəsinə çevrildi. Hazırda Bakı Avropa Yəhudiləri Dini İcması təkcə dini deyil, həm də mədəni dialoqun mərkəzi kimi fəaliyyət göstərir.
Unikal Azərbaycan modeli
Azərbaycan cəmiyyətində yəhudi icmasının tarixi özünəxüsusluğu ondadır ki, burada heç bir dövrdə kütləvi antisemitizm halları qeydə alınmayıb. Əksinə, 2002-ci ildə Bakıda yəhudi və azərbaycanlı alimlərin birgə tədqiqat layihələri üzərində işləməsi bu tolerant mühitin davamı oldu.
Bu gün Azərbaycan Avropa Yəhudiləri Dini İcması öz fəaliyyətində nəinki dini ənənələri qoruyub saxlayır, həm də ölkəmizin çoxmillətli mədəni irsinin təbliğində mühüm rol oynayır. 2019-cu ildə Bakıda keçirilən Beynəlxalq Yəhudi-Müsəlman dialoqu forumu da bunun parlaq sübutudur.
İlk aşkenaz yəhudiləri Bakıya XIX əsrin əvvəllərində, Azərbaycan ərazisinin 1813-cü il Gülüstan müqaviləsi ilə Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra gəldilər. Eyni dövrdə Azərbaycanda gürcü yəhudiləri də məskunlaşmağa başladı. Bundan əlavə, XIX əsrdən etibarən burada rus mənşəli "subbotniklər" və "gerlar" kimi yəhudi inanclı sekta nümayəndələri yaşayırdı.
Xronoloji Tarixi Faktlar
1813-1880-ci illər: İlk Məskunlaşma Dövrü
-
1813: Gülüstan müqaviləsindən sonra Rusiya imperiyasının siyasəti nəticəsində ilk aşkenaz yəhudiləri Bakıya köçdü.
-
1832: Bakıda ilk yəhudi ailələrinin rəsmi qeydiyyata alınması.
-
1860-70-ci illər: Neft sənayesinin inkişafı ilə əlaqədar Almaniya və Rusiyadan yeni yəhudi köçkünlərinin gəlişi.
1880-1917: İnkişaf və Təşkilatlanma
-
1891: Bakıda ilk aşkenaz sinaqoqu ("Giləki" məhəlləsində) fəaliyyətə başladı.
-
1905: Bakıda yəhudi məktəbinin açılması (rus və ivrit dillərində təhsil).
-
1912: Şamaxıda yəhudi icmasının təşkil etdiyi ilk mədəniyyət gecəsi.
Sovet Dövrü (1920-1991)
-
1920-30-cu illər: Sovet hakimiyyəti dini fəaliyyəti məhdudlaşdırsa da, Bakıda yəhudi teatr studiyası fəaliyyət göstərdi.
-
1937: Repressiyalar dövründə bir çox yəhudi ziyalıları həbs edildi.
-
1980-ci illər: Bakıda yəhudi mədəniyyət cəmiyyətinin yenidən fəaliyyətə başlaması.
Müstəqillik Dövrü (1991-ci ildən)
-
1993: Bakıda "Avropa Yəhudiləri Dini İcması"nın rəsmi qeydiyyatı.
-
2003: Bakıda yeni sinaqoqun açılışı (Həmdard Allatov küçəsində).
-
2011: Azərbaycanda ilk dəfə Beynəlxalq Yəhudi Mədəniyyəti Festivalının keçirilməsi.