Adım sənə nə deyir ki? /A.S. Puşkin/
Qədim zamanlardan bəri insanlar övladlarına adlar qoyur, sonra isə insanın bəzi xüsusiyyətlərini vurğulayan ləqəblər yaranır. Bu adlar, içərisi dolma ilə dolu pirojki kimi, məna ilə zəngindir və hətta bir şəkildə insanın həyatına, taleyinə təsir edə bilər. Kimi öz adını şücaətləri ilə, kimi cinayətləri ilə məşhurlaşdırır, çoxları isə adi həyat sürür, sevincləri və kədərləri ilə, şücaətsiz və başqa çətinliklər olmadan. Bəziləri isə adlarını, sanki “Lüzumsuz Əşyalar Dükanı”nın girişindəki lövhə kimi, sadəcə digərlərindən fərqlənmək üçün daşıyır. Hər bir insanın həyatı az-çox əhəmiyyətli hadisələrlə doludur. Yalnız az sayda insanın həyatı böyük hadisələr, nailiyyətlər ilə yadda qalır: alimlər – kəşfləri, sənət adamları – şedevrləri, sərkərdələr – qələbələri ilə. Bu hadisələrin, qərarların və insanların hərəkətlərinin əhəmiyyəti onların böyüklüyünü, ətrafdakı dünyaya təsirini müəyyənləşdirir ki, bu da bəzilərini böyük, digərlərini isə adi, az tanınmış, həyatın bu xaosunda – sonradan tarix adlanacaq – kölgədə qoyur. Lakin böyük insanların həyatında belə epizodlar olur ki, bunlar, görünür, o qədər də məşhur deyil, dünya tarixi kontekstində çox nəzərə çarpmır, amma yaxından baxdıqda şəxsiyyətin inkişafı, sonra isə bütün dünya tarixinin gedişatı üçün bir növ katalizator olur.
Avropanın ilk fateh çarı, üç qitənin – Avropa, Asiya və Afrikanın – geniş ərazilərində öz imperiyasını yaradan şəxs, sonrakı dünya hökmdarlarının həsədinə və heyranlığına səbəb olmuşdur. Eramızdan əvvəl 356-cı ilin ya iyununda, ya da oktyabrında Pellada, Makedoniya çarı II Filippin ailəsində, onun həyat yoldaşı Olimpiadanın oğlu dünyaya gəldi və ona Aleksandr (müdafiəçi mənasında) adı qoyuldu. Bu adla o, üçüncü oldu – Makedoniya şahzadəsi III Aleksandr. Oğlan güclü, çevik, çox ağıllı böyüdü. İlk şücaətini atası ona çox bahalı, nəhəng, başı bir qədər buğanı xatırladan fessali cinsindən bir at alarkən göstərdi. Bu atı Aleksandr Busefal adlandırdı. Bütün gözəlliyinə və dəyərinə baxmayaraq, hədiyyənin bir qüsuru var idi – at ram edilməmişdi və heç kəs bu işə cəsarət etmirdi, çünki güclü ayğır hər kəsdən qaçır, ölümcül zərbə ilə hədələyirdi. Ata Filipp artıq alışı geri qaytarmağı düşünürdü, lakin on bir yaşlı kiçik şahzadə atanı gözləməyə razı saldı və ona mərc təklif etdi. Və hadisə baş verdi: Aleksandr, atı müşahidə edərək, hamıdan fərqli olaraq gördü və anladı ki, Busefal insanlardan deyil, öz nəhəng kölgəsindən qaçır. Kiçik şahzadə günəş tərəfdən atın yanına yaxınlaşdı, sakitcə nəsə dedi, ata atladı və tarlaya qaçdı.
Bir müddət sonra geri qayıdanda Aleksandr atdan düşdü, onu sığalladı, nəsə dedi, Busefal isə başını şən şəkildə yelləyərək cavab verdi. Sevinc hamını bürüdü, ata Filipp oğlunun başını sığallayaraq dedi: “Bu səltənət sənə azdır...” – və Aleksandr bunu yadda saxladı. Təxminən 12 yaşında Aleksandr Aristotelın şagirdi oldu və ondan çox şey öyrəndi, hətta o dövrdə gizli bilik sayılan (metafizika, ezoterika), ritorika, etika kimi sahələrdə. Bəlkə də məhz Aristotelın tərbiyəsi və təlimi sayəsində Aleksandr tarixdə sonradan barbarlar, vandallar və başqaları kimi qəddar fateh, quldur kimi deyil, böyük sərkərdə və ədalətli çar kimi görünür. Eramızdan əvvəl 336/5-ci ildə ata Filipp öldürüldü. Müxtəlif versiyalar olsa da, Aleksandr rəsmi versiyanı – farsların sui-qəsdi – seçdi və bu, onun gələcəkdə farsları məğlub etmək planına uyğun gəlirdi. Gənc çar frakiyalıları ram etdi, Yunanıstanı ələ keçirdi, itaət etməyən Fivaları yerlə-yeksan etdi. Fivalarla əvvəllər də münasibətlər sadə olmamışdı – çox keçməmiş, eramızdan əvvəl 471-ci ildə Fivalı Epaminond Levktra döyüşündə sayca üstün olan qüdrətli spartalıları məğlub etmiş, yeni taktika tətbiq edərək hərbi sənət tarixinə əbədi daxil olmuşdu. Fivaları dağıdan Aleksandr, ölümcül yaralansa da heç vaxt məğlub olmayan Fivalı Epaminondun şöhrətini kölgədə qoya bilmədi.
Bütün Yunanıstan və adalar üzərində hakimiyyət quraraq, Aleksandr qələbə ilə Afinaya daxil oldu və haqqında müxtəlif hekayələr danışılan Diogen Sinoplu ilə görüşmək istədi. Məsələn, bu cəsarətli adamın Platonun özü ilə lağ etdiyi xatırlanırdı. Hadisə belə olmuşdu: Diogen Platonun şagirdlərinə insanın tüysüz quş olduğunu izah etdiyini eşidib. Növbəti gün şəhər sakinləri meydanda unudulmaz bir mənzərə gördü və eşitdi: Diogen qürurla gedir, əlində tamamilə çılpaq qoparılmış xoruz var idi. Əzab çəkən xoruz qaçmağa çalışır, qeyri-insani səslə qışqırırdı. Diogen isə qurbanı göstərərək təkrar edirdi: “Baxın, bu insandır! Platon dedi!” Xatırlayırdılar ki, gülüş homeri səviyyəsində idi. Platon isə düzəliş etdi: “quş, amma dırnaqları yastı olan”. Lakin Diogen çarın qarşısına çıxmağa tələsmirdi, buna görə də Aristotelın şagirdi olan çar Diogenə getdi və onu Korinfdəki gimnaziyanın yaxınlığında, adəti üzrə nəhəng gil piqosda (böyük çəlləyə bənzər) günəşdə uzanmış vəziyyətdə tapdı. Plutarxda onların söhbəti qeyd olunur, söhbətin sonunda Aleksandr dedi: “Sənə nə edə bilərəm? Nə istəyirsən, dilə!” – və cavab olaraq eşitdi: “Kənara çəkil, günəşimi bağlayırsan!” Aleksandr Afinaya qayıdarkən düşüncəli şəkildə gülümsəyirdi – bu asket-alayçı, zarafatla və ya ciddi şəkildə, onu günəşlə müqayisə etmiş, hətta işıq saçanı kölgədə qoymağa qadir olduğunu söyləmişdi...
Eramızdan əvvəl 332-ci ildə Aleksandr artıq Kiçik Asiyada idi, onun həyatı və tarixin yeni səhifəsi açılırdı. Cənuba doğru dayanılmaz irəliləyişində çar itaət etməyən Tiri dağıtdı, müqavimət göstərən Qəzzə isə əhalisi ilə birlikdə tamamilə məhv edildi. Aleksandr müqaviməti bağışlamırdı, lakin itaət və hörmət göstərənlərə Aristotelın öyrətdiyi kimi, mərhəmətli və ədalətli ola bilərdi. Samariyada, mübarək Qrizim dağının yaxınlığında samariyalılar çarı böyük təntənə və heyranlıqla qarşıladılar, bu da onun xüsusi lütfünü qazandırdı. Onlar həmçinin İerusalimdəki yəhudilərin onlara qarşı intriqalar qurduqlarından və onları tanımadıqlarından çox şikayətləndilər. Aleksandr narazılıqla İerusalimə doğru hərəkət etdi.
Eyni zamanda, İerusalimdə, hələ Böyük Kir II-yə Babil əsirliyindən azad edildiyinə və dağıdılmış Məbədin bərpasına icazə verildiyinə görə farslara xidmət etməyi vəd etmiş yəhudilər böyük narahatlıqla Aleksandrın gəlişini gözləyirdilər. Və görüş baş tutdu. O çətin dövrlərdə (bəs nə vaxt asan olub?) Yəhudədə baş kahin Şimon – saleh idi. Məbədi, şəhəri və bütün xalqı xilas etmək üçün o, misilsiz və fədakar bir qərar qəbul etdi: təntənəli, müqəddəs geyimlərə bürünmüş, kahinlər və çoxsaylı sakinlərin müşayiəti ilə Məbəddən, şəhərdən çıxdı. Sinəsindəki xoşen günəş şüalarında qızıl çərçivədəki daşlarla parıldayırdı, geyimi ciddi və təntənəli idi – Harun peyğəmbər zamanından bəri baş kahinlər belə geyimlə Məbədin Müqəddəs otağına daxil olurdular. İndi Şimon bu geyimdə çar Aleksandrı Skopus dağında qarşılayırdı.
Sonrakı hadisəni heç kəs gözləmirdi. Aleksandr atdan düşdü, Şimonun yanına gəldi, bərəkət almaq üçün onun qarşısında əyildi – və bərəkəti aldı. Çaşqın yoldaşlarının suallarına Aleksandr cavab verdi ki, Makedoniyada bu qoca-kahinin surəti yuxuda onu bərəkətləndirmiş və qələbələrə aparmışdı. Çar və Baş Kahin Məbədə daxil oldular, burada Aleksandr Şimonun izahatlarını diqqətlə və hörmətlə dinlədi, Müqəddəs otağın pərdəsinə toxunmayaraq nadir incəlik nümayiş etdirdi. Bundan başqa, baş kahin Çara açıqladı ki, Danielin peyğəmbərliyinə görə, Aleksandra farsları məğlub etmək nəsib olacaq. Aleksandr yəhudilərə müxtəlif imtiyazlar verdi, hətta hər yeddinci ildə vergi-dan ödənişindən azad etdi. Xüsusi lütf əlaməti olaraq Şimon Aleksandrdan bir hədiyyə – onun nəcib adını istədi, izah edərək ki, əmrlərə görə hər hansı təsvir qoymaq qadağandır, qızıl isə həmişə vəsvəsədir, amma nəsillərə keçən ad xalqda əbədi qalacaq. Həmin ildə doğulan bütün oğlan uşaqlarına Aleksandr adı verildi, sonra qızlara da bu gözəl ad verilməyə başlandı, çünki bu, Aleksandrın özü tərəfindən hədiyyə edilmişdi. Ola bilsin, Aleksandr adı yəhudilər arasında populyar olan ilk yunan adı idi, sonradan Yevgeni və ya Sofiya kimi.
Suriya, Livan, Misiri öz fəthlərinə qatan Aleksandr çoxdan gözlənilən Farsa doğru irəlilədi. Qavqamela döyüşündə Aleksandr Böyük çar III Daraya sarsıdıcı məğlubiyyət verdi, o, döyüş meydanını tərk etdi və tezliklə öldürüldü. Bu, Axəmənilər Fars dövlətinin məğlubiyyəti və süqutu idi. Belə bir hədiyyəni Aleksandr eramızdan əvvəl 331-ci ildə, Levktrada Epaminondun qələbəsinin və ölümünün 40-cı ildönümündə özünə təqdim etdi. 25 yaşında isə özünə çar hədiyyəsi verdi. Qavqamela döyüşü hərbi sənət tarixinə daxil oldu. Bəzi nəzəriyyəçilər, Aleksandrın farsların qılınc-kosa ilə təchiz olunmuş, piyadaları doğrayan ölümcül arabalara qarşı uğurlu manevrini qeyd edərək, bunun piyadaların aralanıb arabalardan yan keçməsi və onları arxadan ox yağışına tutması ilə nəticələndiyini bildirirlər. Aleksandr öz sağ cinahında manevrini o qədər də inandırıcı izah etmirdi...
Nəzəriyyəçilərin həsədi tükənməzdir! Sərkərdənin istedadı və sənəti məhz döyüşün hər anını görmək, onu öz xeyrinə çevirmək, qələbəçilərin tarixi yazdığı Cərrah quşunun tükünü tutmaq bacarığındadır.
Farsda hakimiyyətə gəldikdən sonra Babilde Asiya Çarı kimi taclandırılan Aleksandr Hindistana doğru hərəkət etdi, lakin bir qədər dərinləşdikdən sonra səhhətinə görə yürüşü dayandırdı. Naməlum bir xəstəliyə tutulmuş Aleksandr Babilə qayıtdı. Orada ölərkən “məni çox həkimlər müalicə etdi” deməyə vaxt tapdı.
Aleksandr Böyük eramızdan əvvəl 323-cü ilin 6 iyununda Babildə vəfat etdi.
Diogen Sinoplu eramızdan əvvəl 323-cü ilin 6 iyununda Korinfdə vəfat etdi.
Bəzən belə təsadüflər olur. Artıq heç kəs Günəşi kölgədə qoya bilməz.
Vlad Zeev Slepak