Şənbə günü biz maşına minib, ölkənin əsas magistral yolu ilə paytaxt Kinqstona yollandıq və orada, düz 92 Duke Street ünvanında yerləşən Şaare Şalom sinaqoquna çatdıq.
İçəri girməzdən əvvəl və məni şənbə ibadətində oxumağa dəvət etdiklərini biləndə, bir müddət nəfəsimi dərməli oldum – çünki onların öyrəndiyi kimi, mən kantoram. Əvvəlcədən telefonla razılaşdırıldığı kimi, biz ibadətçilərlə və mərasimin gedişatı ilə tanış olmaq üçün daha erkən gəldik, çünki bu icma sefardilərə aiddir və bizim məzmunumuz tam uyğun gəlmir.
Qarşımızda sefardi üslubunda bir bina dururdu – 1655-ci ildə tikilmiş, 1885-ci ildə yenidən qurulmuşdur. Bu bina 600 nəfərə qədər yəhudi icması üzvünü – 1494-cü ildə icmanı quran portuqal və ispan yəhudilərinin birbaşa nəslini qəbul edə bilir!
Məlumat üçün deyim: bu gün Yamaykada yaşayan 424 min nəfərin damarlarında Kolumbdan sonra adaya köç etmiş yəhudi məskunların qanı axdığı hesab olunur! Təsəvvür edin, bu qədər qurtulmuş yəhudi, inkvizisiyadan uzaq, yaşıl, uzaq bir adada – Yamaykada məskunlaşıb, nəsil qoyub, kök salıb!
Əlbəttə, həyəcanlı idim. Çünki 2009-cu ildə Praqadakı İspan sinaqoqundakı konsertdən sonra ilk dəfə idi ki, Karib hövzəsinin qədim sinaqoqlarından birində və dünyada döşəməsi qumla örtülü olan beş sinaqoqdan birində oxuyacaqdım.
Bəli, bu ənənə İspaniya və Portuqaliyadan gəlmişdi. Yəhudilər təqiblərdən gizlənərkən ibadət etdikləri zirzəmilərin döşəmələrini qumla örtürdülər ki, orada səsləri eşidilməsin və görsənməsinlər. Qum döşəmənin ikinci və üçüncü səbəbi isə simvolikdir: bizim həyat dövrümüz yerin, torpağın ətrafında dövr edir və biz bu qum kimi dünyanın hər yerinə səpələnmişik.
Və burada, Yamayka adasında – turistlərin 90 faizinin yalnız reqqi musiqisi, çimərliklər, marixuana və tropik həzzlərlə assosiasiya etdiyi bu yerdə – sən beş yüz ildən artıq bir dövrü əhatə edən, torpağından, ailəsindən, kitablarından qoparılmış, lakin imanını, ənənəsini qoruyub saxlayan, hətta sivilizasiyadan uzaq ölkələri belə qurub inkişaf etdirən yəhudi xalqının faciəli sürgün tarixinin içinə düşürsən.
İnanılmazdır, lakin ravvin Stiven Enrikes və onun ibadətçiləri — ailə üzvləri, dostları və dostlarının dostları — inkvizisiyadan xilas olmuş və artıq 500 ildən çoxdur ki, nəsildən-nəslə Yamaykada yaşayan yəhudilərin məhz öz övladlarıdır! Onlardan əlavə icmada bir neçə israilli, yəhudiliyi qəbul etmiş bir neçə qaradərili, eləcə də yəhudi mənşəli qaradərili nəslin nümayəndələri var.
Bizim ravvinə verdiyimiz “Siz burada nə edirsiniz?” sualına cavab isə sadə və qısa oldu:
“Nəsildən-nəslə ötürülən ailə biznesini aparırıq – tikinti və hökumətdə iş.”
Artıq başqa sual qalmadı. Yalnız gördüklərimizə təəccüb, və onların bizi necə qarşılamasına – səmimiyyətinə, qonaqpərvərliyinə, isti münasibətinə – sonsuz heyranlıq vardı. Yamaykanın bu yeganə sinaqoquna demək olar ki, qonaq gəlmir. Biz dostlaşdıq.
Ertəsi gün Stivenin ofisinə gedib, onun dediyi yerə – heç kimin gözləmədiyi, getmədiyi, görmədiyi və bilmədiyi yerə yollandıq.
Roki (bələdçinin adı belə idi) – Stivenin arıq və quru, qaradərili dostu, eyni zamanda sinaqoqun mühafizəçisi – bizi şəhərin kənarındakı sənaye rayonuna apardı. Şossenin kənarında yalnız Yamaykada adiləşmiş zibil yığınları və qurumuş otlardan başqa heç nə görünmürdü. Maşını kənarda saxlayıb yol boyu sıx bitən kolluqlara tərəf piyada yollandıq. Çox getmədik, amma yol dolaşıq idi, aydın idi ki, bu cığırı yalnız o tanıyır.
Nəhayət, bir meydana çıxdıq. Otların içindən qəbir daşları boylanırdı. Biz XVII əsrə aid qədim bir qəbiristanlığa gəlmişdik. Burada yəhudi quldurlar dəfn olunmuşdu!
Bu nə idi belə?! "Karib dənizinin yəhudi quldurları" adlı bir filmin içində olduğumuzu düşündük! Dəqiq desək, bunu hiss etdik. Qarşımızda Tarix dururdu! Əlbəttə, ravvin Stiven bu qəbiristanlıqdan xəbərdar idi, onun kimi öz tarixini və salnaməsini qoruyub saxlayan yəhudi nəslinin bütün nümayəndələri də bunu bilirdi. Lakin yerli bələdçi olmadan ora getmək demək olar ki, mümkünsüz idi.
Roki isə bu qəbiristanlığın tarixini mükəmməl bilən, üstəlik Nyu-Yorkdan gələn arxeoloqlara qəbir daşlarını qazmaqda və təmizləməkdə kömək edən şəxs idi.
Bu yer Yamaykada mövcud olan 13 (!) yəhudi qəbiristanlığından biridir və şübhəsiz ki, misilsiz bir tarixi tapıntıdır. 1690-cı illərə aid olan qəbir daşlarında ispan və portuqal yəhudilərinin adları ispan və ivrit dillərində həkk olunub. Mən soruşdum: “Bəs necə bilmək olar ki, hansılar quldur olub?” Cavab sadə idi: daşların üzərində kəllə və çarpaz sümüklər həkk olunmuşdu — bu, onların pirat olduğunu göstərirdi.
Maraqlıdır ki, burada dəfn olunan quldurların məzarlığı heç də soyğunçular üçün qəbiristanlıq deyilmiş. Bu, “üsyançılar”, yəni İspan taxt-tacına qarşı çıxan intiqamçılar”ın qəbiristanlığıdır. Yəhudi piratlar yalnız ispan və portuqal tacirlərinə hücum edirdilər və buna görə də İngiltərə kral donanmasının himayəsində olmuşdular.
Baxın, bu barədə Vikipediya nə yazır:
“1720-ci ildə Kinqston əhalisinin təxminən 20%-ni ispan-portuqal mənşəli yəhudilər təşkil edirdi. XIX əsrin sonlarında isə Yamayka parlamenti şənbə günləri işləmir, çünki deputatların çoxu yəhudi idi.”
İlk yəhudilər adaya 1511-ci ildə, Xristofor Kolumbun Yamaykanı kəşf etməsindən cəmi 17 il sonra ayaq basmışdılar.
1655-ci ildə isə ada Vilyam Pennin rəhbərliyi altında ingilislər tərəfindən zəbt olunur — bu zaman yamaykalı yəhudilər və marranolar (zorla xaç suyuna salınmış, lakin gizlicə yəhudi olaraq qalanlar) ingilislərə kömək edirlər. İngilis hakimiyyəti qurulduqdan sonra adadakı bütün yəhudilərə qalmağa icazə verilir.
2008-ci ildə Kinqston yaxınlığında qədim yəhudi qəbiristanlığı aşkar olunub. Bəzi qəbir daşlarında təkcə ivrit dilində yazılar deyil, pirat simvolu — kəllə və çarpaz sümüklər də aşkar olunub. Bu cür məzarlar, üzərində David ulduzu ilə yanaşı, kəllə və sümüklərin təsvir edildiyi başqa Karib adalarında da tapılıb — Barbados və Kyurasao kimi.
Yamaykadakı yəhudi quldurlar gəmilərini qədim yəhudi qəhrəmanlarının və peyğəmbərlərinin şərəfinə adlandırırdılar: məsələn, peyğəmbər Şamuel, kraliça Ester və ya Avraamın qalxanı (Maqen Avraham) kimi adlar verirdilər.
Yamaykadan olan ən məşhur yəhudi piratlardan biri Moseks Koen Enrikes idi. O, hollandiya admiralı Piyet Haynin rəhbərliyi ilə Kuba sahillərində İspaniya donanmasına qarşı keçirilmiş hücumda iştirak etmişdi. Həmin donanma qızıl və gümüşlə yüklənmişdi, və bu qənimət Karib quldurlarının tarixində ən böyük uğur hesab olunur.
Enrikes həmçinin Braziliya sahillərindəki kiçik adalardan birində yəhudi piratlar üçün icma təşkil etmişdi. Burada onlar öz dini ibadətlərini sərbəst şəkildə icra edə bilirdilər. 1654-cü ildə ispanlar Braziliyanı ələ keçirdikdən sonra bu icma Yeni Amsterdama (indiki Nyu-York) köçmüşdür.
Yəhudi quldurlar Şəbbata və kaşrut qanunlarına əməl edirdilər. Bəzi pirat icmalarının gizli kod dili ivrit dilinə əsaslanırdı.
Biz qədim qəbiristanlıqda gəzirdik və Stivenlə Roki bir-birinin sözünü kəsərək yəhudi quldurları haqqında bildikləri hər şeyi danışırdılar. Stivenin sözlərinə görə, hansı ki, onun şəxsi əlaqələri və sənədlərlə təsdiqlənmiş etibarlı mənbələrə əsaslanır, Karib dənizinin demək olar ki, bütün hövzəsində yəhudi icmalarının izləri var.
Aşağıda isə bütöv bir materik – Cənubi Amerika uzanır, Kolumb dövründə baş vermiş möhtəşəm yəhudi köçünün ayrıca tarixi ilə...
Bu yol bizi daha nə qədər sirr və kəşflərlə qarşılaşdıracaq?
Mən yola çıxmağa hazıram!
Təkcə qılınc və tüfənglə yox, kameramla, o Karib sularını dolaşan yəhudi piratlar kimi.
Siz də mənimləsiniz?
O zaman — irəli!
Svetlana Portnyanskaya
Müəllifin fotoşəkilləri ilə.
www.svetlanaportnyansky.com