18 aprel — İkinci Dünya müharibəsi dövründə nasistlər tərəfindən öldürülən altı milyon yəhudini anmaq üçün təsis edilən Avropa yəhudiliyinin Holokost və Qəhrəmanlıq Günü.
Yəhudi müqavimətinin simvolu Varşava gettosundakı üsyan oldu. O hadisələrdən 80 il keçib — dairəvi bir tarix, eyni zamanda vəfasızlıq və qürurla, beş həftə ərzində yəhudi xalqının oğulları və qızlarının nasistlərin üstün qüvvələrinə müqavimət göstərdiyi bir tarix. Holokost və qəhrəmanlıq günü, Yom a-Şoa, Nisan ayının 27-də qeyd olunur. Bu gündə İsraildə ədəbi siqnal səslənir, hər şey dayanır: nəqliyyat dayanır, bütün fəaliyyət dayanır.
Və təkcə İsraildə deyil, bu gündə bütün dünyada nasizm qurbanlarını xatırlayırlar. O cümlədən Azərbaycanda, burada, bəlkə də, hər yerdən daha yaxşı, yəhudi xalqının ağrısını başa düşürlər.
Yəhudilər və azərbaycanlılar bu torpaqlarda əsrlər boyu sülh və əmin-amanlıq içində yaşamışlar. Həmçinin, bu gün də belə davam edir. On minlərlə yəhudi — bu ölkənin vətəndaşları 18 aprel tarixində günahsız öldürülənləri yad edəcəklər. Onlardan biri də 98 yaşlı Sumqayıt sakini Matlya Xayimovna Şelomenokdur.
Hərçənd ki, Matlya Xayimovna özünü Holokostu yaşamış biri kimi təqdim etmir, lakin onun da payına müharibə, əziyyətli illər, cəbhə arxasında ağır iş, aclıq və vətəndən ayrılmaq düşüb. O, Belarusiyanın Moğilyov vilayətində anadan olub. Böyük Vətən müharibəsinin başlanğıcı ilə ailəsi Kurqana köçürülüb. Atası onu yerli kənd təsərrüfatı maşınqayırma zavoduna işə düzəldib. İş çox çətin idi, xüsusən də 1943-cü ilin yazında, zavodun yarımzirzəmi otaqlarını su basdıqda. Şelomenok deyir ki, işə getmək və işdən qayıtmaq üçün ponton körpüsündən keçmək lazım idi. Körpünün bir ucu keçid bina damında, digər ucu isə dəmir yolunun təpəsində idi və bu körpü ilə işçiləri bir-birindən su basan zavoddan quruya keçirirdilər. Çətin şərait sağlamlığa təsir edirdi — ayaqları şişməyə başlamışdı, buna görə onu oturaq işə keçiriblər.
O illər müharibə illəri idi və gecikmə sabotajla eyni tutulurdu. İşə getmək üçün hər səhər bir neçə kilometr piyada getmək lazım gəlirdi. O zaman hələ ictimai nəqliyyat yox idi. Gecikməmək ciddi problem idi, xüsusən də Matlyanın anası siqnal saatını kartof qabığı ilə dəyişdirəndən sonra. Zavod işçiləri gündə 800 qram çörək kartı alırdılar, bu isə ailə üçün əhəmiyyətli bir dəstək idi.
Müharibədən sonra Şelomenok, hələ müharibə illərində başladığı işçi gənclər məktəbində səkkiz illik təhsilini tamamladı. Təhsil illəri də asan keçmədi. Matlya Xayimovna deyir ki, dərsə gedənlərə məktəbin üçüncü növbəsində bir otaq verilmişdi, amma elektrik məhdudlaşdırılmışdı və onlar öz kiçik lampalarını gətirib dərsə gedirdilər — parça ucunu maşın yağına batırıb, şam kimi yandırırdılar. Belə şəraitdə oxumaq, həm də zavodda 12 saat işləyərək təhsil almaq da bir növ qəhrəmanlıq idi. Günlərin birində məktəb haqqında qəzetədə məqalə yazılmışdı. Nəhayət, o zaman dərsliklərdə elektrik lampası yanmağa başladı.
Məktəbi uğurla bitirdikdən sonra Matlya daha da təhsil almaq və ali təhsil almaq qərarına gəldi. Zavoddan çıxdı və Leninqrada gedərək universitetə qəbul oldu. Bədnam blokada sonrası Leninqradda həm aclıq, həm də soyuq idi. Yatacaq yer və qida kartları ilə bağlı problemlər vardı. O dövrün qanunlarına görə düzgün qeydiyyatı olmayan şəxslər hətta cinayət məsuliyyətinə cəlb oluna bilərdilər. Üstəlik, qida norması ilə bağlı olaraq şəhər icraiyyə orqanından xəbərdarlıq tələb olunurdu. Şelomenokla eyni vəziyyətdə olan yüzlərlə abituriyent vardı. Yalnız Leninqrad universitetinin rektoru, professor Voznesenskiy sayəsində gənclər Leninqradda qalmağı bacardılar, tələbə biletləri və təqaüd almışdılar. Kartlar və qeydiyyat məsələsi bir neçə aydan sonra həll olundu, buna qədər isə tələbələr polisdən gizlənib, soya emalı zavodunun artıqlarından yemək yeyirdilər, bunu isə profesor Voznesenskiy təşkil etmişdi. Nəhayət, təhsil almağa olan həvəs bütün çətinlikləri üstələdi və 1949-cu ildə Matlya Şelomenok fizika fakültəsini uğurla bitirdi. Bundan sonra yeni bir həyat başladı — elm sahəsindəki həyat.
Matlya Xayimovna optik mühəndis kimi Konstantinovka şəhərinə göndərildi, burada Kremlin ulduzları üçün rubylar hazırlayırdılar, reaktiv təyyarələr və tanklar üçün şüşə zireh istehsal edirdilər. Dünyaya məşhur olan bu zavodda Şelomenok spektral analiz laboratoriyasını təşkil etdi və işçilərə təlim keçməyə başladı. Qısa müddət sonra laboratoriya fizikaya çevrildi və burada Matlya Xayimovna öz tədqiqatlarını apardı. Burada o, həyat yoldaşı ilə tanış oldu. Evləndi, oğul doğdu. 1963-cü ildə isə onun həyatına Azərbaycan daxil oldu.
60-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanda kimya sənayesi sürətlə inkişaf edirdi. Konstantinovka kimya zavodunun baş mühəndisi Ştutman Azərbaycan işinə dəvət olundu. O, özlərlə birgə beş mühəndis ailəsini Sumqayıta gətirdi və superfosfat zavodunun təməlini qoydular. Dörd ailə sonra harasa getdi, amma Matlya Xayimovnanın ailəsi qaldı. Onun həyat yoldaşı superfosfat zavodunun şöbə müdirinə təyin olundu, o isə sintetik kauçuk zavodunda işləməyə başladı. Bu müəssisədə 30 il çalışdı. 1990-cı ildə təqaüdə çıxdı.
Matlya Xayimovna deyir ki, heç vaxt Azərbaycanda yaşamağa peşman olmayıb. Buradakı illərini yaradıcılıq işləri, kəşflər və isti Abşeron günəşi ilə dolu hiss edir. O, çox şey yaşayıb, amma bu torpaqda ilham və dostlar tapıb. Və təəccüblü dözümlülük. Burada o, heç vaxt antisemitizmin olduğu hissləri ilə qarşılaşmayıb. Azərbaycanda isə bu çirkin fenomenin olduğunu belə bilmirdilər. Ölkənin dözümlülüyü və mədəniyyətliliyi onu özünə heyran qoyub, Matlya Xayimovna özü də etiraf edir ki, heç vaxt başqa yerə getmək istəməyib. Hətta 90-cı illərin çətin illərində, insanların çoxu getmişkən.
Holokost və qəhrəmanlıq günü, 98 yaşlı Matlya Xayimovna, bütün yəhudilər kimi, nasistlərin əllərindən ölmüşləri yad edəcək. Və onunla birlikdə, nasizmin qurbanlarını yad edəcək on minlərlə həmvətən və bütün on milyonluq Azərbaycan olacaq.