Samilər
Əvvəlcə samilər var idi. Bir neçə min il əvvəl onlar Şimali Afrika, Səhranın bol çiçəkləndiyi dövrlərdə, Ərəbistan, bütün şərqi Aralıq dənizi, Suriya çölləri, Nil çayından Fərat çayına qədər geniş ərazilərdə yaşayırdılar. Qəbilələr, qəbilə ittifaqları köç edir, səfərə çıxır, yolları ayrılır, birləşir, kəsişirdi. Bu, yüzlərlə, minlərlə il davam etdi. Yerləşən samilər qonşularla münasibətlər qurur, əlverişli şəraitdə ticarət edir, karvanlar üçün yeni yollar kəşf edir, hətta koloniyalar – yaşayış məntəqələri qururdular. Bu, Kiçik Asiyada, Peloponnesdə, Aralıq dənizi, Qara dəniz sahillərində və adalarda da belə idi.
Xüsusilə Qırmızı dəniz, Hind okeanı sahillərində yaşayan və həyatlarını dənizlər-okeanlarla bağlayan samiləri qeyd etmək lazımdır. Bəziləri gəmiləri ilə Hind okeanına səfərə çıxır, Afrikanı dolanır və Atlantik okeanına, Gibraltar boğazına çatırdılar. Görünür, dəniz samilərinin bir hissəsi Ərəbistandan Aralıq dənizinin şərq sahilinə quru yolu ilə keçmiş və sonradan finikiyalılar kimi tanınmışlar. Bununla belə, dəniz samiləri ayrı bir mövzudur.
İbrahim
Dünya sivilizasiyasının tarixində əsas hadisələrdən biri samilər-xaldeylərin bir hissəsinin təkallahlılıq (monoteizm) əsasında dini özünüdərketmə ilə fərqlənməsi, formalaşması və İkiçayarasının cənubundakı Ur şəhərindən kahin İbrahimin rəhbərliyi ilə çıxışı olmuşdur.
Nəsildən-nəsilə keçən kahin İbrahim çox savadlı insan idi. O, uzun illər təbiətdə baş verən çoxsaylı prosesləri, dünyanın hadisələrini, ulduzların və planetlərin hərəkətini, fəsillərin dəyişməsini, Ay və Günəşlə bağlı həyat ritmlərini müşahidə etmişdi. Düşüncələri İbrahimi sadə, lakin dahiyanə bir fikrə gətirdi – İbrahimin vəhy saatı yetişdi – peyğəmbər İbrahimin.
- Dünya birdir, dünyada baş verən hər şey bir-biri ilə əlaqəlidir.
- Yeganə Dünya Yaradanı – Tək, Yeganədir.
İbrahimin düşüncələri və duaları Uca Tanrı tərəfindən eşidildi, O, İbrahimi düşüncələrinin və əməllərinin düzgünlüyündə təsdiqlədi. Peyğəmbərlik hədiyyəsi alan İbrahim, Tanrının dəstəyindən ilhamlanaraq, yerli kahinlər və onların tərəfdarları ilə qanlı münaqişədən qaçmaq və təkallahlığı təbliğ etmək üçün öz din qardaşlarını Urdan Xanaana apardı. Beləliklə, İbrahim ilk yəhudi, təkallahlığı (monoteizmi) qəbul edən ilk qəhrəman, dinə daxil olan ilk şəxs oldu.
Əvvəlki tanrıların rədd edilməsi onlara xidmətdən, bütün rituallardan, xüsusilə insan, uşaq qurbanlarından azad edirdi. Bu, uzun müddət övladı olmayan İbrahim və onun arvadı Sara üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi, onların qurbanlara münasibəti şübhəsiz idi.
Qeyd edək ki, məhz bu yeni dinin humanistliyi, mərkəzində insan qurbanları tələb etməyən Tək Uca Tanrının olması, onu qonşu qəbilələr üçün cəlbedici etdi və eyni zamanda, bütpərəst kahinlərin nifrətinə səbəb oldu. Bu, yəhudilərə, yəhudiliyə, sonradan 19-cu əsrdən antisemitizm adlandırılacaq hər şeyə qarşı mənfi münasibətin başlanğıcı oldu. Lakin bu ayrı bir mövzudur.
Vacibdir ki, peyğəmbər İbrahim yeni dünya görüşü yaratdı, bu görüş ətrafımızdakı dünyanı səbəb-nəticə əlaqəsində və inkişafda bütün tərkib hissələrinin, obyektlərin və hadisələrin birliyi kimi qəbul edir – elmdə dialektik və deterministik yanaşma. Yüzlərlə il sonra bu yeniliklər antik filosofiyada və müasir elmdə öz əksini və inkişafını tapdı.
Musa, Harun
Ümumbəşəri tarixdə növbəti ən mühüm hadisə Uca Tanrının Musaya və onun vasitəsilə İsrail xalqına Əmrləri və Toranı verməsi oldu. Bu, yəhudi təqvimi ilə 2448-ci ilin Sivan ayının 6-cı günü, yaxud təxminən eramızdan əvvəl 1300-cü ildə baş verdi. Bu böyük gün hər il Şavuot bayramında qeyd olunur…
Atamız peyğəmbər İbrahim öz din qardaşlarını Urdan çıxardığı kimi, Musa da yəhudiləri Misirdən çıxardı. Bu hadisələrdən əvvəlki və sonrakı hadisələr məlumdur, lakin xatırlatmaq lazımdır ki, üç yüz ildən çox müddətdə İbrahimin qəbiləsi çoxalmış, artıq 13 qəbilədən (Yusif qəbiləsi əvəzinə onun oğulları Efrayim və Menaşenin iki qəbiləsi) ibarət, təxminən 2 milyon nəfərdən – böyüklərdən, onların arvadlarından, uşaqlardan və yaşlılardan ibarət bir xalq təşkil etmişdi. Bu xalq, köləlikdən də pis vəziyyətdə zülmə məruz qalmış, qəzəbli, narazı və Misirdə iki yüz ildən çox qaldıqları müddətdə yerli bütpərəstliyə, bütlərə sitayişə meyl edən bir xalq idi. Peyğəmbər Musa və onun qardaşı peyğəmbər Harun Uca Tanrının iradəsi ilə bu xalqı köləlikdən çıxarıb, Uca Tanrının ata-babalarına vəd etdiyi ölkəyə – vəd edilmiş torpağa aparmalı idilər. Qeyd edək ki, bəzən yəhudi üsyanı ilə vəziyyəti dəyişdirmək ehtimalı haqqında fərziyyələr ortaya çıxır, lakin belə bir variant mümkün deyildi, çünki sosial münaqişə dini, qanlı və qardaş qırğınına çevrilə bilərdi. Və vaxt gəldi. Məlum dramatik və faciəli hadisələrdən sonra xalq Sinayda toplandı, öz şübhələrini və səfərin qaçılmaz çətinliklərini dəf etmək əzmi ilə dolu idi. Xalqın lideri Musa 12 qəbiləni səfər Məbədinin ətrafında, düşərgələri və dəstələri üzrə, səmtlərə görə yerləşdirdi. Levi qəbiləsi Məbədin yanında yerləşdi, levilərə tarixdə ilk Tək Tanrı Məbədini qurmaq, söküb daşımaq və qorumaq kimi şərəfli vəzifə həvalə olundu.
Uca Tanrı Öz xalqını nəzərdə tutulmuş məqsədə aparırdı. Tanrının seçdiyi Musa xalqı və qəbilələri qəti iradə ilə, Yaradana müqəddəs inamla, Onun Planına inamla idarə edirdi.
Beləliklə, təxminən 40 ilə yaxın uzun səfərdən sonra İsrail xalqı yenilənmiş, fiziki və mənəvi cəhətdən azad, Tək Uca Yaradana inamla dolmuş halda Nevo dağlarının ətəyindəki son düşərgəyə gəldi.
Musaın böyüklüyünü, tarixi əhəmiyyətini düzgün qiymətləndirmək üçün onun fəaliyyətinin və həll etdiyi vəzifələrin möhtəşəmliyini dərk etmək vacibdir.
Uca Tanrı Musanı seçdi və ona peyğəmbərlər peyğəmbəri hədiyyəsi bəxş etdi. Bu, Musanın yalnız qardaşı Harun kimi Uca Tanrının əmrlərini eşitməsi deyil, həm də bilik, məsləhət, dəstək və kömək üçün Ona müraciət edə bilməsi demək idi.
Uca Tanrı Musaya mürəkkəb üçlü vəzifə – messianik missiya həvalə etdi. İlk olaraq, Musa Harunun köməyi ilə Misir fironuna Tanrının əmrini elan etdi. Harun, Musanın səsi olaraq, inamla və yüksək səslə dedi:
Xalqımı burax ki, Mənə xidmət etsin!
Həmçinin bütün xalqı, bütün qəbilələri Misiri təcili tərk etməyin zəruriliyinə inandırmaq lazım idi ki, bu, şübhə edənlər və hətta Çıxışa qarşı olanlar səbəbindən asan olmadı. Firon qorxusu iki yüz ildən çox köləlikdən azad olmaq istəyini üstələyirdi. Musanın öz qəbiləsi Levi onu dəstəklədi, fironun inşaatlarında kölə əməyi ilə əzilənlər də azadlığa sevinirdilər. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, Yusif dövründən bəri Qoşen torpağında 10 nəsildən çox yaşayan yəhudilər bu torpağı öz vətənləri hesab edir və ocaqlarını, atalarının qəbirlərini tərk etmək istəmirdilər.
Belə əhval-ruhiyyə yəhudilər arasında Sinayda və səfərin əvvəlində də mövcud idi. Harun, onun oğulları və digər levilər yəhudiləri evlərini tərk edib Musanın ardınca getməyə razı salmaq üçün böyük səy və səbr göstərdilər. Əlbəttə, Misir cəzaları da mühüm rol oynadı. Bu məlum hadisələr fironu və bütün əhalini qorxutdu. Lakin yalnız yəhudilər gedə bildi. Onlar Musa və Harunun ardınca yollandılar.
Sinay vəhyindən, səfər Məbədinin yaradılmasından sonra növbəti mərhələ – Musanın üçlü vəzifəsinin ikinci hissəsi – təxminən 40 illik ən çətin Səfər başladı. Uca Tanrının rəhbərliyi ilə, Musa tərəfindən idarə olunan 13 qəbilə – iki milyonluq xalq – Nevo dağlarının ətəyinə gəldi.
Sinay vəhyindən sonra Musa bütün Səfər boyu öz Kitabını yazırdı. Bu, üçlü vəzifənin üçüncü tərkib hissəsini təşkil edirdi. Bu Kitab – Tora (Bilik, Təlim, yaxud İlahinin Bilik İşığı) idi.
Musanın Beşkitabı
Olduqca kiçik həcmli olan Kitab qeyri-adi dərəcədə məzmunlu və informativdir. Onda, ilk növbədə, İbrahimin ideyalarını təsdiqləyən və inkişaf etdirən, Tanrı ilə insanlar, eləcə də cəmiyyətdə insanlar arasındakı münasibətləri tənzimləyən Əmrlər var – bu, yüzlərlə il sonra antik Elladada Etika – əxlaq və mənəviyyat haqqında təlim kimi tanınacaq. Monoteizm ideyası artıq eramızdan əvvəl 5-ci əsrdə Sokratın dostu, adı yəhudi mənşəyində şübhə yaratmayan dəriçi Simonla söhbətlərinin mövzularından biri idi.
Tora Uca Tanrının əmrlərini, Məbəd qayda-qanunlarını, qədim yəhudilərin hüquq əsaslarını ehtiva edir. Diqqətli oxucu Kitabda bir çox elmlərin başlanğıcına, cücərtilərinə dair məlumatlar tapacaq: tibb, seleksiya, hətta genetika və (təsəvvür edin!) kibernetika, astronomiya, zamanın hesablanması, coğrafiya və tarix. Antisemitizmdən əziyyət çəkən Siseron Qaraxanadakı (Bodrum, Kiçik Asiya) Herodotu (e.ə. 5-ci əsr) tarixin atası adlandırdı, lakin biz bilirik ki, Musa yüzlərlə il əvvəl öz dövrünün tarixi-coğrafi-siyasi mənzərəsini vermişdi.
Kitabın mətni ritmikdir, ifadələr (ayetlər) qrammatik quruluşun nümunəsi olmuşdur. Üslub, izah tərzi bir qədər fərqlənə bilər, lakin qısalıq, yığcamlıq və izahın parlaqlığı dəyişməzdir. Mətndə əvvəlki və ya gələcək hadisələrə çoxlu işarələr, gizli istinadlar var, buna görə daha yaxşı başa düşmək üçün şərhlərə müraciət etmək lazımdır.
Elmi-texnoloji istinadların siyahısını mühəndislik, hərbi iş və hərbi psixologiya ilə tamamlamaq olar, lakin bu belə, Torada qoyulmuş biliklər xəzinəsini tükətmir.
Klassik dövrün antik Ellada müəllifləri finiki və kvadrat aramey əlifbası əsasında yunan əlifbasından uğurla istifadə edirdilər, onlar eramızdan əvvəl 4-cü əsrə qədər Esxil və Sofokl kimi sağdan sola, Evripid isə soldan sağa yazırdılar.
Yeri gəlmişkən, onun Avlidada İfiqeniya faciəsinin süjet əsası Toradan köçürülüb: kral Aqamemnon Troya müharibəsində qələbə üçün qızı İfiqeniyanı qurban verməlidir. Kiçik Asiyada çox hörmət edilən Artemida ilahəsi qızı xilas edir, onu maralla əvəz edir, yəni qələbə üçün hər cür qurban lazımdır, qıza isə sadəcə Artemida rəhm etdi.
Toradakı hekayə ilə müqayisə edək: Uca Tanrının əmrinə uyğun olaraq İbrahim oğlu İshaqı qurban kəsmək üçün müqəddəs Moria dağına aparır, lakin Uca Tanrı mələk göndərir, o, İbrahimi saxlayır və qurban olaraq quzu kəsilir. Bu, ən mühüm hadisədir – insan qurbanlarının qadağan edilməsi əmridir, İbrahimin yeni inancının humanistliyini təsdiqləyir və gücləndirir. Toradan, TaNaXdan olan qədim yəhudilərin eramızdan əvvəl 13-10-cu əsrlərdə baş verən və yazılmış hekayələri qədim yunanlara onların anlayışına uyğunlaşdırılmış, yenidən düşünülmüş şəkildə məlum idi və mifologiyanın, dramaturqiyanın tərkib hissəsi kimi antik Ellada mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsinə çevrildi. Bu tezin təsdiqi üçün Belorofont haqqında mifi – hekayəni xatırlayaq: o, təsadüfən qardaşını öldürür, başqa krallığa qaçmağa məcbur olur, burada kralın arvadı, əlbəttə, Belorofonta aşiq olur, sonra o, böhtana məruz qalır, Liviyada krala təhvil verilir və xilas olmaq üçün qəhrəmanlıqlar edir. Antik müəllifin savadına, ixtiraçılığına haqq vermək lazımdır ki, o, Toradan götürülmüş fraqmentləri – qardaşın öldürülməsi (Qabil), təsadüfi qətldən sonra başqa krallığa qaçış (Musa), kralın arvadının aşiq olması və böhtanı, köləliyə düşməsi, lakin krala uğurla xidmət edərək azadlıq qazanması (Yusif Gözəlin sərbəst təfsiri) – bir mifdə birləşdirə bilib. TaNaXdan çoxlarının sevdiyi cəsur gənc – çoban Elxanan Davud (gələcək kral, e.ə. 10-cu əsr) öz sürülərini dağ aslanından qoruyaraq yırtıcıyı öldürür və onun dərisini – qələbə kubarı kimi evə gətirir. Antik mifologiyada Heraklın ilk qəhrəmanlığı – Nemeya aslanı üzərində qələbədir, onun dərisi Heraklın vizit kartına çevrilir. Daha çox nümunə tapmaq olar ki, ellinlər öz mədəniyyətlərini yaradarkən finikiyalıların və yəhudilərin nailiyyətlərindən istifadə edir, borc alırdılar. Lakin indi Toradan və TaNaXdan mətnlərin, süjetlərin eramızdan əvvəl 8-ci əsrdən və sonralar, qədim yəhudi dilindən qədim yunan dilinə rəsmi tərcümə olan Septuaqintadan çox əvvəl yunanlara necə məlum olduğunu başa düşmək və izah etmək lazımdır. Bunu başa düşmək və izah etmək üçün peyğəmbər Haruna qayıdaq.
Harun Musadan üç yaş böyük idi, lakin yəhudi tarixində tez-tez olduğu kimi, kiçik böyük oldu. Qardaşına məhəbbət, onun missiyasına qeyd-şərtsiz inam Harunu Musanın əsas köməkçisi, silahdaşı etdi. Uca Tanrının iradəsi ilə Musa Harunu, onun oğullarını və bütün nəsillərini kahinlərə (a-koenlərə) təqdis etdi. İlk baş kahin Harun yəhudi xalqının ilk əsas mənəvi rəhbəri oldu. Əvvəlcə firon qarşısında Musanın səsi olan Harun, Musa və Uca Tanrının bütün İsrail xalqı qarşısında səsi oldu.
Səfər zamanı demək olar ki, bütün yəhudilər – keçmiş kölələr döyüşlərdə həlak oldu, xəstəliklərdən və çətinliklərdən öldü, onların azad doğulan nəsilləri bu azadlıqla birlikdə yeni din, dünya görüşü, Əmrlər, atalarının tarixini mənimsəməli idilər.
İlk baş kahin Harun mənəvi rəhbər, təbliğatçı, bütün xalqın maarifləndiricisi oldu. Musanın dəstəyi ilə, oğulları-koenlərin və levilərin köməyi ilə ümumi savadlılıq sisteminin, təhsil pillələrinin və ümumilikdə maarifçiliyin əsaslarını qoydu. Təlim keçmiş levilər qəbilə-düşərgələrə dağılır, uşaqları savada, oxumağa, yazmağa, Əmrləri, Musanın Haruna verdiyi Kitabın mətnlərini başa düşməyə öyrədirdilər. Yazıçılar-soferlər meydana gəldi, onlara müqəddəs dilin hər sözünü, hər hərfini dəqiq yazmağı öyrədirdilər, çünki ən kiçik səhv mətnin mənasını təhrif edə bilərdi.
Kitabın mətnlərinin yayılması ilə xalqın onun haqqında biliyi inkişaf edirdi. Bu işdə, əlbəttə, qadınlar misilsiz rol oynadılar: onları savada öyrətməsələr də, qadın marağı sonda anaların, nənələrin körpələrə Nuh ailəsinin Uca Tanrı tərəfindən xilas edilməsi, böyük əcdadlar, daha böyüklərə Yusif Gözəlin inanılmaz sərgüzəştləri və əlbəttə, bütün insanların tarixinin başlanğıcı olan Adəm və Həvvanın sevgi hekayəsi haqqında möcüzəli hekayələr danışmasına səbəb oldu.
İncil fraqmentlərinin köçürülməsi və yenidən danışılması yüzlərlə il ənənəyə çevrildi və təəccüblü deyil ki, bu yüzlərlə il ərzində öz sivilizasiyasını yaradan yunanların Kiçik Asiyada, Afinada yəhudilərlə ünsiyyəti İncil süjetlərinin dəyişdirilmiş şəkildə mifologiyaya, dramaturqiyaya – antik Ellada mədəniyyətinə daxil olmasına səbəb oldu. Kitabda qoyulmuş insanlar arası münasibətlərə yüksək tələblər, əxlaq və mənəviyyat prinsipləri Sokrat üçün yeni filosofiya istiqamətinin inkişafı üçün əsas oldu.
Tərcümənin meydana çıxması
Septuaqintanın ortaya çıxması ilkin yunan tərcümələrinin-reklamaların qeyri-dəqiqliyini, təhriflərini aşkar etdi ki, bu da yalnız Musanın Kitabının antik sivilizasiyanın formalaşmasına və sonradan bəşər mədəniyyətinin inkişafına təsirinin əhəmiyyətini təsdiqlədi.
Vlad Zeev Slepak