Oykumenada yəhudilərin məskunlaşması kimi geniş mövzuya giriş olaraq qeyd etmək lazımdır ki, yəhudilərin ətrafdakı torpaqlara səyahətləri Oykumena anlayışının özündən çox əvvəl baş verirdi. “Ticarət adamları”nın karvanları uzaq sərhədlərə, bu gün Hindistan, Çin kimi tanınan ərazilərə çatır, dostcıl və ticarət/mal mübadiləsinə meylli yerli əhali ilə qarşılaşırdı. Davud Səltənətinin Şlomo/Süleyman padşah dövründə ticarət, digər torpaqların və xalqların öyrənilməsi, təsviri prosesləri çiçəklənmə dövrünə çatmışdı və Hindistan, Çin, Ərəbistanda dostcıl xalqlar arasında yəhudilərin faktori kimi yaşayış məntəqələrinin yaradıldığını fərz etmək tamamilə mümkündür. Yəhudilərin özlərinə qohum olan finikiyalılarla dəniz səyahətlərində iştirak etdiklərini təsəvvür etmək də olar – bu, ayrıca bir mövzudur.

Əlbəttə, bu ehtimal olunan yaşayış məntəqələri Davud Səltənətinin Şimali İsrail və Cənubi Yəhudəyə parçalanmasından sonra yəhudi xalqını bədbəxt edən köçürülmələr və sürgünlərlə müqayisədə miqyasca eyni səviyyədə ola bilməz. Qeyd etmək lazımdır ki, genişlənməsinin zirvəsində olan güclü Assuriya dövləti, yəqin ki, əsir götürülmüş yəhudilərin öz imperiyalarının sərhədlərinə köçürülməsi və məskunlaşdırılmasının banisi olmuşdur. Bu təcrübəni sonradan Fars, Qədim Roma və yüzlərlə il sonra hətta Rusiya İmperiyası da davam etdirmişdir (yəhudilərin məskunlaşma zolağını və 1802-ci ildə Zaqafqaziya Ekspedisiyası çərçivəsində yəhudiləri xatırlayaq).

Beləliklə, Şimali Səltənət – İsraili ələ keçirən Assuriya, Bibliyanı oxumamış, cahil adamların uydurduğu əfsanəyə görə, guya 10 İsrail qəbiləsini əsir aparmışdır. Əslində isə hesablamalara görə, Şimali Səltənət – İsrail ərazisində 6,5 qəbilə yaşayırdı və əhalinin hamısı deyil, yalnız lazımi olanlar – hakim elita, idarəçi məmurlar, gil və metal ustaları Assuriya dövlətinin sərhədlərinə köçürülüb məskunlaşdırılmışdı. Hakim elita əsir düşsə də, ustalar metropolda iş tapmış, məmurlar isə ələ keçirilmiş torpaqlara göndərilmişdi.

Babil Səltənətinin yüksəlişi və genişlənməsi Assuriyanın fəth edilməsinə və ən əsası, Cənubi Səltənət – Yəhudənin məğlubiyyətinə, Süleyman tərəfindən tikilmiş Məbədin dağıdılmasına və Babil əsirliyinə səbəb oldu. Beləliklə, eramızdan əvvəl 586-cı ildən etibarən Babildə yəhudilərin ikinci böyük diasporası yarandı, onların bir hissəsi, ehtimal ki, keçmiş Assuriya torpaqlarına köçürüldü və burada Assuriya əsirliyi dövründən olan yəhudilərlə birləşərək qarışdı. Yəqin ki, bu dövrdə müxtəlif qəbilələrdən olan yəhudilərin intensiv qarışması baş verdi, o zaman etnik-dini kimliyin qorunması öz qəbiləsinə mənsubiyyətdən daha mühüm oldu.

Bölgədə liderin növbəti dəyişməsi və gözlənilmədən güclü Fars-İranın ortaya çıxması ilə yeni fəth edilmiş torpaqların mənimsənilməsi başladı. Fars da yəhudiləri ekspedisiya korpuslarının tərkibində inzibati-idarəetmə fəaliyyətinin təşkilində kömək üçün və yerli naməlum əhali ilə ünsiyyət təcrübəsi olan “ticarət adamları” və karvançılar kimi istifadə etdi.

Bu gün dəqiq söyləmək çətindir ki, Qafqazı və ya Orta Asiyanı mənimsəməyə göndərilən yəhudilər hansı qəbilələrdən idi: bu, zamanla qonşu xalqlarla ünsiyyətdə tarixdə əriməyən, lakin etnik mənşə birliyi, atalar imanı, dinlə sıx birləşərək dayanan “yəhudi yığımı” idi. Bu, Axəmənilər dövründə, eramızdan əvvəl I minilliyin ortalarında, ərazilərin fəthi ilə baş verdi və nəticədə bu gün məlum olan dağ yəhudiləri və buxara yəhudiləri kimi icmalar (subetnoslar) formalaşdı.

Fars çarı Böyük Kir II-yə xüsusi təşəkkür bildirmək lazımdır: o, Babil əsirliyindəki yəhudiləri azad etdi, Yəhudəyə qayıtmağa və yeni Məbəd tikməyə icazə verdi.

Farslarda yəhudilərin həyatı beləcə sülh içində davam edirdi, ta ki tarixin yeni sevimlisi – Klio, Aleksandr Makedonski farsları məğlub edərək, eramızdan əvvəl 480-ci ildə farslar tərəfindən dağıdılıb yandırılmış Afinaya cavab olaraq Persepol paytaxtını dağıdana qədər. Lakin yəhudilər Aleksandrla bundan əvvəl görüşmüşdülər, amma bu artıq başqa bir hekayədir.

Vlad Slepak