Azərbaycan ərazisində yəhudi icmaları

Azərbaycan ərazisində yəhudi icmaları

Müasir Azərbaycan ərazisində üç yəhudi icması mövcuddur: dağ yəhudiləri, aşkenazi yəhudiləri və gürcü yəhudiləri. Ən qədim icma dağ yəhudilərinin icmasıdır ki, onların əcdadları bəzi məlumatlara görə təxminən 15 əsr əvvəl bura gəlmişlər. Bu versiyaya əsasən, İranda mazdakitlər hərəkatının yatırılmasından sonra (e.ə. V əsrin sonu – VI əsrin əvvəlləri) onların tərəfdarları olan iran yəhudilərinin böyük hissəsi imperiyanın kənarına, yəni müasir Şimali Azərbaycan və Cənubi Dağıstan ərazisinə sürgün edilmişdir. Dağ yəhudilərinin əcdadları fars dilinin cənub-qərb ləhcəsində danışırdılar və bu dildən müasir dağ yəhudilərinin dili – cuhuri və ya yəhudi-tat dili yaranmışdır. Lakin dağ yəhudiləri arasında elə rəvayətlər də var ki, ilk yəhudilər Şərqi Qafqazda hələ e.ə. VIII əsrdə, Assur əsirliyi dövründə məskunlaşmışlar.

İlk aşkenazi yəhudiləri 1813-cü il Gülüstan sülhündən sonra Azərbaycan ərazisinin Rusiyaya birləşdirilməsi ilə XIX əsrdə Bakıya gəlmişlər. Eyni dövrdə Azərbaycanda gürcü yəhudiləri də peyda olmuşdur. Bundan əlavə, XIX əsrdən etibarən burada yəhudiləşmiş rus sektantları – şənbəçilər (subbotniklər) və gerlər də yaşamağa başlamışlar.

1870-ci ildən başlayaraq Bakıda neft sənayesinin sürətli inkişafı ilə əlaqədar Şimali Azərbaycana Rusiyanın Avropa hissəsindən yəhudilərin axını kəskin artmışdır. Bunlar əsasən ziyalılar idi: mühəndislər, həkimlər, vəkillər, müəllimlər. 1897-ci ildə Azərbaycanda 14,791 yəhudi yaşayırdı.

Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycanda yaşayan yəhudilərin sayı bir neçə dəfə artdı. Rəsmi məlumatlara görə, 1970-ci ilə qədər onların sayı 40,000 nəfərə çatdı, lakin real rəqəmlər bundan da yüksək idi.

1920-ci illərdə respublikada mövcud olan sionist təşkilatları dağıdıldıqdan və 1930-cu illərdə repressiyalar nəticəsində dağ yəhudilərinin ziyalılarının böyük hissəsi məhv edildikdən sonra respublikada yeganə yəhudi institutu hakimiyyətin ciddi nəzarəti altında fəaliyyət göstərən bir neçə sinaqoq oldu. 1970-ci illərdə Azərbaycanda kütləvi “tatlaşdırma” kampaniyası başlandı və bir çox dağ yəhudiləri təzyiqlə tat kimi qeydiyyata alındılar. Şirvan yəhudilərindən bəziləri – Vartaşen (indiki Oğuz), Kirovoabad (indiki Gəncə), Göyçay və s. şəhərlərdən olanlar – pasportlarında azərbaycanlı kimi qeyd olundular. Lakin bütün müşahidəçilər qeyd edirlər ki, Azərbaycanın yəhudi əhalisi ətrafdakı əhali tərəfindən heç vaxt antisemitizm təzahürləri ilə üzləşməyib.

1980-ci illərin sonunda Azərbaycan yəhudilərinin kütləvi aliyası başladı. Bunun əsas səbəblərindən biri 1989–1993-cü illərdə respublikada yaranmış qeyri-sabit siyasi və iqtisadi vəziyyət idi. 1989-cu ildən 2009-cu ilə qədər Azərbaycandan İsrailə təxminən 40,000 nəfər köçüb. Son illərdə aliya ildə 150-200 nəfər təşkil edir. 11,000-dən çox insan Rusiyaya qazanc dalınca gedib, baxmayaraq ki, onlar formal olaraq Azərbaycan yəhudi icmasının üzvləri kimi qeydiyyatda qalırlar.

Dini icmaların rəhbərlərinin məlumatlarına görə, hazırda Azərbaycan ərazisində təxminən 16,000 yəhudi yaşayır, o cümlədən:
a) dağ yəhudiləri – təxminən 11,000 nəfər (6,000 – Bakıda, 3,600 – Qubada və 1,300 nəfər – ölkənin digər rayonlarında, əsasən Sumqayıt, Gəncə, Oğuz, Göyçay şəhərlərində);
b) aşkenazi yəhudiləri – 4,300 nəfər (o cümlədən 3,300 – Bakıda);
c) gürcü yəhudiləri – təxminən 600 nəfər.

Bundan əlavə, Privolnoye və Kirovka kəndlərində şənbəçilərin (subbotniklərin) nəsilləri yaşayır.